O Ukermarkesko Ternengo Koncentracijako Kampo aj maj palal mudarimsko than
Akava si jekh xarno rezjume katar o websajto
Ukermarkesko Ternengo Koncentracijako kampo
E ternengo koncentracijako kampo čhajenge* aj terne žuvlenge* (1) ando Ukermark (Brandenburgo) sas kerdo ando ternomilaj ko 1942 berš katar e pangle ando žuvlikano koncentracijako kampo ando Ravensbruk. Dži ko berš 1945, ando kampo sas paše 1200 čhaja* aj terne žuvlja. O kampo sas kerdo e žuvlenge kaj si maškar 16 thaj 21 brešenge. Vi maj terne čhaja sas kote ando panglipe. O Dekreto katar 1937 berš pe >preventivno kriminalno kontrolo< (2) kerdas gadja kaj e čhaja* aj žuvlja* te oven pangle sar kriminalno >asocijalna< manuša. E Nacionalsocialistja vakerenas e kamposke sar >Ternengo Protekcijako Kapmo<. But čhaja* aj terne žuvlja* avile katar e socialne institucije (te penas katar e heimurja) aj sas bičhalde kotar ko ternengo koncentracijako kampo. E Nazijenge institicije dine lenge anava sar >seksualno bilačhe<, >nisikljarde<, >asocijalne<, kaj >nimangen te keren buti< aj kaj si rezistentna. Slovenijake partizanja thaj Polskake politikane pangle čhaja* aj žuvlja* sas and specijalno bloko. Varesave čhaja* aj žuvlja* sas pangle pe rasistikani ideologijaki baza zar e Židorja, Romnja thaj Sintice. E čhaja* aj terne žuvlja* sas but opasna e nacijake sar penelas e Nacistongi ideologija.
Sar dikhel pes katar e raportja e pangle manušenge vi varesave čhave* sas pangle ando Ukermarkesko koncentracijako kampo. No o kampo sas kerdo specijalno te panden e čhajan* aj e terne žuvljan. Čhave aj terene murša* sas pangle ando ternengo koncentracijako kampo Moringen (Teluni Saksonija)
Anita Kjoke / pangli ko Ternengo koncentracijako kampo ando Ukermark.
“Me našlem buti var katar o kampo. Aj dine man ko ternengo socialno ofiso. Našti ačhilem ando jekh than lungo vrama, me semas pirutni. […] O ternengo socialno ofiso sas pala mande sostar me ni kerdem reporto lenge. Akava sas miro trajo, gelem ko panglipe aj palal lestar bičhalde man katar jekh kampo ko aver.”
Intervju e Anita Kjockesa
i o duj – o koncentracijako kampo aj maj palal o mudarimasko than – sas paše aj pangle e žuvlikano koncentracijako kamposa ando Ravensbruk.
O ternengo koncentracijako kampo sas telal i kontrola katar o Rajhesko kriminalno policijako ofiso aj kamposko direktoro sas o detektivo Lotte Toberentc. Kote sas maškar 80-100 žuvlikane gardorja kaj kerenas buti ando kampo kaj penenas lenge kaj si sikljarne.
Sar džanel pes, o kampo sas katar 15-17 barake ande save bešenas e čhaja* aj e terne žuvlja*. Vi e panglenge barake aj vi o sasto kampo sas panglo pusavne barjasa. Avrjal e pusavne bajatar, sas aver barake thaj khera kaj sas e kamposko kaj bešenas e gardorja, thana te barjaren peske zeleno xabe, aj ferma kaj dikhenas kote šošoja. Ando 1942 berš, i kompanija Simens thaj Halske kerde paš o koncentracijako kampo Ravensruk jekh produkcijako kher ando savo e pangle katar e duj koncentracijake kampurja sas bičhalde te keren buti kaj naj sas lenge drago te keren la. Ando berš 1944 i kompanija kerdas duj neve produkcijake khera direktno ko koncentracijako kampo Ukermark.
O dives ando kampo putrelas pes rano ando 5 časo detharin e divesesko sportosa. Pal akava avelas 10-12 časo phari buti aj varesave časurja kaj kerenas lenge kontrola pe anava. I phari buti, kerelas bilačho o sastipe aj naj sas medicinake materijala, delas len nasvalimata aj vi merenas katar i bokh aj katar e nasvalimata.
Stanka Simoneti/Ternengo koncentracijako kampo ando Ukermark.
„[…] O baro bokhalipe sas sasti vrama kote. Aj buti var sas štrafo, kaj nidenas xabe! Te na lačhares tiro pato, te na san lačho ki buti, kana vakeres avrensa kana keres buti aj but gasave tikne bukja anenas bokhalimasko štrafo. Aj maj xanci aj bilačho sas o xabe ko agor e marimnasko. O bokhalipe čhonensa ande terne berša kana vi mentalno thaj fizično barjol jekh manuš, si les influencija pe sasto lesko trajo. Avdives e manuša našti akjaren kaj maj važno si te na xan but. Pakjav kaj miri dar e xabeske naj te mukhel man dži mere palutne divesa“.
Kotor katar o lil katar i Stanka Simoneti, bičhaldo ko Ukermarkosko dives te na bistrjol pes, ando 2007 berš.
Mudarimasko than Ukermark
Ando agor e brešesko 1944, jekh kotor e manušendar katar o ternengo koncentracijako kampo kerde lenge evakuacija. Numa ačhile 50-60 čhaja* aj terne žuvlja* aj lenge gardorja ande štar izolirime barake – kaj sas pangle katar o kampo.
Akava kampo sas kerdo numa te mudaren manušen. Maj anglal e pangle manuša katar o baro koncentracijako kampo Ravensbruk sas bičhalde ko mudarimasko than, aj pala lestar vi katar aver koncentracijake lagerja aj getoja avenas manuša kate. Maškar lende sas vi but Ungriko židorja murša thaj žuvlja, rezistentna marimnaske manuša katar verver nacije aj žuvlja* kaj palal e mudaripe e Varšavesko protestoske ando 1944 berš sas maj anglal ko Ravensbruk deportirime aj maj palal maj dur sas bičhalde ko mudarimasko than.
Živipnaske kondicije ko mudarimasko than sas sistematično bilačharde te mudaren e žuvlen* bokhatar, nasvalimatendar thaj šilestar. But lender sas mudarde vi katar draba kaj kerenas lenge inžekcije aj katar i administracija kaj delas len bilačhi pudra strihnin kaj mudares len. Katar o Februaro 1945 berš e žuvlja sas mudarde vi ande gazenge kamere ando koncentracijako kampo ando Rabensbruk.
Ando jekh kurzo vrama maškar Januaro aj Aprilo 1945 berš paše 5000 žuvlja sas mudarde.
Andi agor ko Aprilo 1945 berš o koncentrazijako kampo ando Ravensbruk aj e Ternengo koncentracijako kampo aj mudarimasko than ando Ukermark sas mikhle andi slovoda katar Loli Armada
Maria Massariello Arata/ Pangli ando mudarimasko than.
“Satsrune filjastre, soldatja katar SS. Nakhas o vudar. Ando veš paš e ternengo kampo, o kampo e mudaripmasko, aj maj šukar o kampo kaj si o anglunipe e mudaripmasko si numa varesave barake kaj si kerde loke kaštestar. Na sa barakende si manuša, sostar akava naj si than naj e čhore panglenge, akava si o than kaj naken kotar aj keren pe mudaripe selekcija, kaj te šuzaren o kampo. Te ovel šužo.“
Maria Massariello Arata: Ravensbruck: O lil e deportime manušesko. Edicija Sturzflüge Studien Verlag, 2005, r. 102f.
Palal i Slovodija
alal i slobodija ando 1945 berš o kampo sas lino katar o Loli Armada aj katar o 1970 berš, von pagjarde o kampo aj so ačhilo sas kerdo nevo. Akava than sas kerdo gadja kaj kančik katar o kampo našti dikhel pes avdives. Numa kana cirde pes palpale e soldatja katar i Loli Armada ando 1994 berš šaj te džal pes ko akava than.
Pe topografija e kamposko naj sas kerdo rodimos dži ko avdives.
E čhaja* thaj terne žuvlja* kaj sas kate ni line ni save kompensacije but vrama sostar o zakono ande duj Germanije ni prindžandas len sar viktimorja katar o Nacisto režimo. Vi dži ko avdives naj nisavo socialno prindžaripe e mudarimnaske aj naj nisavo solidariteto lensa. Dži ko 1970 berš o ternengo koncentracijako kampo naj sas prinžardo sar koncentracijako kampo aj dži ko 2020 berš e manuša kaj sas mudarde sar >asocijanla< naj sas prindžarde katar o Germanijako governo sar viktimorja katar e Nacistengo rezimo.
Ukermarkesko koncentacijako kamposko memorialno sajto/ antifašistikani politika pe memorialo
Katar o 1997 berš, verver antifašistikane žuvlikane grupe kerde buti jekhethaneste e žuvlensa kaj ačhile živde aj vi lenge familiensa te keren akava than publično aj prindžardo, te keren jekh than kaj honoresa te del pakhiv mudarde žuvlenge. I memorialno buti si kerdi katar i organizacij kaj bučhol pes Iniciativa pe Memorialno than pe koncentracijako kampo ando Ukermark, aj o sajto kaj si, si akaja organizacijaki. Katar o 2005 berš, slobodijake ceremonije sas kerde sako jekh berš. Ando 2009 berš sas kerdo jekh monumento barestar aj sas oficialno putardo aj ando 2009 berš sas kerdo vi nevi ekzebicija. Sako berš i antifašistikani žuvlengi organizacija kerel kidimata ando akava memorialno kampo. Akava koncepto sikavel kaj verver inicijative šaj te keren pes ando akava than kaj sas o kampo aj te šunel pes o glaso e žuvlenge kaj ačhile živde katar akava kampo aj vi o glaso lenge familijengo. I organizacija mangel akaja inicijativa te kerel pes katar e manuša aj von te len o responsibiliteto aj te keren komemoracija e mudarde žuvlenge.
Jekh kotor katar akaja antifašistikani komemoracija si te penel pes kaj vi avdives si manuša kaj si diskrimirime aj si čute sostar si čorore. Gasave si e Romnja thaj e Sintice, aj vi e manuša kaj keren buti sar seksbukjarne, e bikherenge manuša, e bibukjako manuša aj vi e terne manuša kaj živin ande khere kaj si kerde ternenge katar o socialo, vi von si diskrimirime, dži ko avdives.
O Ukermarkesko memorialno than šaj te dikhel pes aj te phiravel pes. Kate si jekh ekzebicija andi germanikani a anglikani čhib. Jekh audiogido del maj but informacijasa andi germanikani, anglikani aj polcicka čhib šaj te huljarel pes katar websejto e organizacijaki.
E instrukcije šaj te arakhen pes telal o butono: kontakto. Kana si tumen maj but phučhimata aj mangen maj but informacija, šaj te keren kontakto amensa ko emailo: initiative@gedenkort-kz-uckermark.de
Telune note:
1.) Ame las i diferencija (maškar o sekso) ando džendro sostar ov nilel e identiteturja avrjal o binarno muršikano thaj žuvlikano sekso e manušenge.
Kana thovas * (čherxen pe manušikano sekso) mangas te das than e manušenge kaj sas pangle sar čhaja aj romnja, no naj sas len gasavo identiteto, aj kaj našti te phučas a čhajen * aj e žuvlen *, ame dam lenge *.
Lam desizija te na las o termino „nacionalsocialistja“, sostar e nacistikani ideologija čuvel avri e verver seksualna identiteturja. (⇑)
2.) I čhib e Nacionalsocialistengi si but bimanušikano. Kana ame xramusaras pe akava periodo našti te na keras referencije pe akaja bimanušikani terminorja. Te tovas maškar amende aj lende varesavi distancija kana xramosaras akala terminorja, ame lam i desizija te das jekh markirovka pe akaja diskrimirime terminorja (e Nacionalsocialistengi) sara kava > <. Ando teksto akava dikhel pes gadja: >asocialno<. (⇑)